ფემინიზმის ქართული მანიფესტი

ფემინისტური ისტორია: მეხსიერების აღდგენა და შეკავშირება დღევანდელობასთან / 2023
ავტორი: თათია დვალი
რედაქტორი: ლიკა გულბანი
ფოტო: ხმა ქართველი ქალისა ნომერი 17

რედაქტორის წინასიტყვაობა

წინამდებარე ტექსტი შეიქმნა იმისათვის, რომ თავი მოეყარა ახალგაზრდა ქალების და ქვიარების რეფლექსიების, წუხილების და ტკივილების თუნდაც ნაწილისთვის და არა პრეტენზიითა და მიზნით, რომ მოეხდინა საქართველოში ფემინისტური აზრის ჰომოგენიზება, ან ყოფილიყო მისი ერთადერთი და უნივერსალური განმცხადებელი.

ეს მანიფესტი არის ერთად აკინძული ის აზრები და გამოცდილებები, რომლებიც მიემართება და წინააღდეგობას უწევს კალაპოტს, რომელშიც ჩვენი არსებობის დინება, ჩვენი სხეულები, განცდები და სურვილებია მოქცეული; კალაპოტს, რომელიც განსაზღვრავს ან/და ცდილობს განსაზღვროს ჩვენი თანაარსებობის, თანადგომის, ურთიერთზრუნვის პრაქტიკები და მათი ტრაექტორია.

- - - - -

ფემინიზმი, როგორც მრავალშრიანი სოციო-პოლიტიკური იდეოლოგია, განსხვავებით გავრცელებული აზრისა, არ შემოისაზღვრება გენდერის კონცეფციით და არაერთგზის სცდება მას. მისი პერსპექტივა და განმარტება დიდწილად ვარირებს იმის მიხედვით თუ რა კონტექსტებსა და მნიშვნელობებს დებს ადამიანი ამ სიტყვაში. არსებული დიფერენციაციის ყველაზე მარტივად მოსახელთებელ მაგალითად შეიძლება ფემინისტურ ტალღებად მონიშნული პერიოდიკა განვიხილოთ; ეს ტალღები, ერთი შეხედვით, ქალთა უფლებებისათვის ბრძოლით ერთიანდება, თუმცა მეოცე საუკუნის მიწურულს ამ ბრძოლის თვითკმარობა კითხვის ნიშნის ქვეშ დგება, ისევე როგორც, - გაბატონებული მყარი გენდერული კატეგორიები.

მაშინ, როდესაც ამერიკაში ფემინიზმის ინტერსექციური სახე იკიდებდა ფეხს, საქართველო ეთნიკური და სამოქალაქო ომების რეალობაში იმყოფებოდა. მსგავსი კონტრასტული ისტორიულ-გეოპოლიტიკური მოცემულობები გვაფიქრებს და გვაეჭვებს: რამდენად შეესაბამება ქართულ კონტექსტს დასავლური სამყაროდან მოწოდებული განსაზღვრებები? შეიძლება თუ არა, საქართველოს დღის წესრიგი ემთხვეოდეს იმ ქვეყნების დღის წესრიგს, რომლებიც კოლონიალისტურ-იმპერიალისტური მიზნების მქონეებად მოინიშნებოდნენ ან/და დღემდე ასე მოინიშნებიან? და საერთოდ, რა არის საქართველოს ფემინისტური დღის წესრიგი, ან სულაც, ყოველდღიურობა?

თუკი გავყვებით კლასიკურ ინტერსექციურ გზას და თითოეულ მის კომპონენტს საქართველოს კონტექსტში განვმარტავთ, რა დეფინიციას მიიღებს:

გენდერი
სექსუალობა
კლასი
რასა/ეთნოსი/რელიგია?

და ბოლოს, რა მოხდება თუკი ფემინიზმის ქართული მანიფესტი იქნება არა აქტივიზმის, არამედ ყოველდღიურობის მანიფესტი? ეჭვების მანიფესტი? და მართლაც, რა შეიძლება იყოს იმაზე ფემინისტური და რადიკალური, ვიდრე ყოველდღიურობაში დაეჭვება?!

1. გენდერი

იყო და არა იყო რა, ქვეყანაში, სადაც არ არსებობდა სქესის ლინგვისტურ-გრამატიკული განსაზღვრება, უმეტესობამ ზუსტად იცოდა, რას ნიშნავს ქალი და რას ნიშნავს კაცი. თუმცა, იცოდა კი უმეტესობამ? გამოვარკვიოთ!

ისეთ ბინარულ კატეგორიებში, როგორიც არის ქალი და კაცი, ამ ცნებების განმარტებაც, როგორც წესი, ბინარულ ფორმებს იღებს ხოლმე. მაგალითად, ამ მეთოდოლოგიით განვმარტოთ დღე: რა არის დღე? - ის რაც, არ არის ღამე; და რა არის ღამე? - ის რაც არ არის დღე. შესაბამისად, დღეს და ღამეს ერთნაირი მახასიათებლები ვერ ექნება, რადგან ამ შემთხვევაში ადამიანი დაიბნევა, გაურკვევლობაში ჩავარდება და მეტიც, შეიძლება დღეს ღამე ეძახოს, ღამეს კი - დღე. ეს ბინარული წესრიგი ილუზორული ცოდნის განცდას აჩენს, რომელიც სივრცეს არ ტოვებს მოულოდნელობისთვის. მეტიც, ნებისმიერი სახის მოულოდნელობა ნორმიდან გადასვლად, საშიშად და „მოსათვინიერებლად“ აღიქმება. თუმცა არსებობს ისეთი არანორმატიულობებიც, რომლებიც მოულოდნელობად არ იწერება. მაგალითად, ქალისა და კაცის კატეგორიების განხორციელებას, თავისთავად, ორგვარი დაშვება აქვს - სასურველი და არასასურველი. სწორედ ამ დაშვებების მაგალითია ქალის, როგორც წმინდანის და ქალის, როგორც „ბოზის“ არქეტიპები (თუმცა პატრიარქალურ ყოველდღიურობაში მიმართებები სასურველთან და არასასურველთან დღისა და ღამის მონაცვლეობას ემთხვევა).

გენდერის განსაზღვრება, ძირითად შემთხვევაში, განსაკუთრებით კი ავტორიტარული სახელმწიფოს თვალში, პირდაპირ ებმის სქესის კონცეფციას, ან უფრო ზუსტად - გენიტალიებს. გენდერი, როგორც გენიტალიაზე მიბმული ცნება, ჩანასახშივე აცლის ლეგიტიმურობას ტრანსგენდერულ გამოცდილებებს, ან სულაც, ვალიდაციის მოსაპოვებლად საციცოცხლო რისკზე მიჰყავს ის. ტრანსგენდერი ადამიანი სახელმწიფოს თვალში მოულოდნელი, ამოუცნობი ფენომენია, რომლისგანაც ავტორიტარული სახელმწიფო მტრის ხატს ქმნის და ებრძვის, ლიბერალური კი - ათვინიერებს.

საქართველოს რეალობაში ტრანსგენდერი ადამიანის სხეული ერთდროულად შეიძლება იყოს სახელმწიფოს მიერ ნაცემიც და დონორული დავალიანების პოლიტიკის მიერ მოთვინიერებულიც. ამ მიმართებებს კი განსაზღვრავს მზერა, ვის მისაპყრობადაც ხდება ტრანსგენდერი ადამიანისგან მტრისა თუ ჩაგრულის ხატის შექმნა. გენდერის ბიკატეგორიზება, ზოგადად გენდერის ფენომენი და მითუმეტეს, მისი გენიტალიური მოცემულობებით განსაზღვრა, საფუძველს აცლის ადამიანის სიცოცხლის ღირებულებას, რადგან ნორმატიულ სტრუქტურაში, კანონი, მათ შორის, სიცოცხლის უფლება, მხოლოდ ნორმატიული წესრიგის შენარჩუნებას ემსახურება. ამ „წესრიგს“ მიღმა დარჩენილი ნებისმიერი ადამიანი, არათუ სარგებლობს კანონით, რომელიც, ერთი შეხედვით, ყველას თანაბრად ხედავს, არამედ შესაძლებელია, ეს უკანასკნელი მის წინააღმდეგაც იქნას მიმართული.

2. სექსუალობა

ქალისა და კაცის ორ განსხავებულ პოლუსად აღქმა, ამყარებს და არომანტიზირებს კიდეც ჰეტერონორმატიულ რეალობას, სადაც ერთი მთლიანობა ორი დაპირისპირებული კომპონენტით მიიღება. ჰეტერონორმატიულობის აქტიური წახალისება კი, რომელსაც თითქმის ნებისმიერი ინსტანციიდან ვხედავთ, როგორც მინიმუმ, გვაფიქრებს იმაზე თუ რამდენად პოლიტიკურად ნაწარმოები შეიძლება იყოს კატეგორიები, რომელშიც ვცხოვრობთ.

რეპროდუქცია, როგორც ქალად მონიშნული სხეულების ვალდებულება, პირდაპირ წინააღმდეგობაში მოდის არარეპროდუქციულ სექსუალობასთან. დემოგრაფიის და შესაბამისად, ქალად მონიშნული სხეულების კონტროლი კი ამყარებს როგორც სახელმწიფოს ძალაუფლებას, ასევე ნეოლიბერალური ეკონომიკური სისტემის სტაბილურობას. თავისთავად, იერარქიულ სტრუქტურაში, ამ იერარქიულობას ინარჩუნებს მის შიგნით არსებული ნებისმიერი ინსტიტუტი - მათ შორის ოჯახი.

ოჯახის განსაზღვრება სახელმწიფოს პრეროგატივაა. ოჯახად მოინიშნება ის ერთობა, რომელსაც სახელმწიფოს თვალში აქვს ლეგიტიმაცია ეს სტატუსი მიიღოს. საქართველოს შემთხვევაში, ოჯახის ერთადერთი დასაშვები ფორმა ჰეტეროსექსუალური კავშირია. გარკვეული სახელმწიფოები იურიდიულ დონეზე აღიარებენ ჰომოსექსუალური ერთობის ფენომენსაც, რაც ნაწილობრივ შეიძლება ამარტივებდეს სექსუალური უმცირესობების ყოველდღიურობას, თუმცა სისტემური ირეარქიულობის მანკიერ წრეში ცვლილება არ შეაქვს. წყვილის ერთობის ფუნდამენტი, რომელიც სახელმწიფოსგან იღებს არსებობის ნებართვას - ნებისმიერ შემთხვევაში, შენარჩუნებულია. და რა ხდება მაშინ, როდესაც ოჯახი არ არის მხოლოდ ორი ადამიანის ერთობა?

პოლიგამია და პოლიამურია პატრიარქალური ლოგიკის გარეთ დარჩენილი ცნებებია, რადგან არაფიქსირებულობის საფრთხეს ქმნის. თუმცა, ეს იმას არ ნიშნავს, რომ მონოგამიური წესრიგის დაცვა ბიგენდერულ მოცემულობებში, ისეთივე სავალდებულოა კაცისთვის, როგორც ქალისთვის. კაცის მხრიდან ცალმხრივი თავისუფალი სექსუალური ცხოვრება, სოციალურ ნორმებს უფრო მარტივად ერგება, ვიდრე ქალის შემთხვევაში შეიძლება მოხდეს ეს, რაც ამ უკანასკნელის სხეულის კონტროლისა და მათ შორის, მისი სექსუალური ექსპლუატაციის კიდევ ერთი ნიშანია.

ჰომოსექსუალობა და უფრო მეტიც, ზოგადად ქვიარობა, თავისთვად, მონოგამიური და რაცარუნდა გასაკვირი იყოს, ნორმატიული სტრუქტურისგან გათავისუფლების გარანტია არ არის. ნორმატიულობის მარწუხები, რომელიც კულტურისა და ქვეყნის იდენტობის სახით მოგვეწოდება, იმაზე მყარად იდგამს ფეხს ყოველდღიურობაში, და მათ შორის, ქვიარ ყოველდღიურობაში, ვიდრე ერთი შეხედვით შეიძლება ჩანდეს. ნორმატიულობაზე ემოციური მიჯაჭვულობა და უცხოს შიში, მათთვისაც რელევანტურია, ვისაც ამ საკითხზე მნიშვნელოვანი თეორიული თუ სხეულებრივი ცოდნა აქვს. ასეთ დროს სწორედ იმის გათვალისწინებაა საჭირო, რომ სექსუალობა პირადი და პოლიტიკურია. ნებისმიერი სახის თავსმოხვეული, დაძალებული მოცემულობა - მონოგამიური იქნება ის თუ პოლიგამიური, კვლავაწარმოებს იერარქიულ ქსელს. ამ თემებზე მსჯელობა და თვითრეფლექსია სწორედ იერარქიულობისგან გათავისუფლების შესაძლებლობაა, რაც ყველასათვის თანაბრად უნდა მნიშვნელობდეს.

3. კლასი

სექსუალობა, როგორც კონტროლის მექანიზმი, გარკვეული ტიპის მოჩვენებითი წესრიგის შენარჩუნებას გულისხმობს, მათ შორის, - ჰეტერონორმატიულობაზე გამავალი ეკონომიკური წესრიგის, რომლის სათავეშიც კაცი ექცევა. მოცემულობა, რომელშიც ქალი დაუფასებელი შინ შრომის გამწევია, კაცი კი კაპიტალიზმისთვის ერთადერთ ღირებულებას - ფულს აწარმოებს, დღემდე ნარჩუნდება, თუმცა არა მსგავსი ერთგვაროვნებით. ერთის მხრივ, ქალის შინ შრომის სიმძიმე კვლავ უხილავია. მეორეს მხრივ კი, კლასობრივ დიფერენციაციასთან ერთად, იცვლება ქალის მიერ გაწეული შრომის სახეც და მათ შორის მჩაგვრელ-ჩაგრულის მიმართებებიც.

ლიბერალური ფემინიზმის ემანსიპატორული იდეა, რომელიც სისტემასთან არასოდეს მოდის წინააღმდეგობაში და მხოლოდ მის შიგნით ცვლილებას ლობირებს, საბოლოოდ ხელს უწყობს იერარქიის კვლავწარმოებას, მხოლოდ როლების გარკვეული ცვლილებით. უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, ლიბერალური ფემინიზმი რეაგირებს არა ჩაგვრასა და მის აღმოფხვრაზე, არამედ როლებს ატრიალებს და ზოგიერთი ქალისთვის განიხილავს იმ კარიერულ მაღალ პოზიციებს, რომლებიც თავიანთ თავში სხვა ადამიანების ექსპლუატაციას მოიაზრებენ. ემანსიპაციის ეს იდეა, რასაკვირველია, გენდერით არ შემოიზღუდება და სექსუალობასაც იხელთებს, მაგალითად, ისეთი ფენომენით, როგორიც არის „ამაყი გეი“. ერთი შეხედვით, სიამაყის განცდა სწორხაზოვნად დაპირსპირებულია სირცხვილს, რომელიც ჩვენს საზოგადოებაში თან გასდევს არანორმატიულ სექსუალობებს. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ სიამაყე მნიშვნელოვნად არის განპირობებული გარკვეული პრივილეგიებით და თუნდაც გეო-ლოკალიზაციით. წვდომა სივრცეებზე, რომლებიც სწორედ ამ სიამაყის თემას მოიცავენ, ყველასათვის თანაბარი არაა, ისევე როგორც, ხელმისაწვდომობა სახლის კარის გამოხურვასა და სიამაყით თავისუფალი ცხოვრების დაწყებაზე.

ამ თემებთან მიმართებით, სრულიად დაკარგულია პერიფერიის მნიშვნელობა, რადგან ლიბერალური სიამაყე უკიდურესად ცენტრალიზებული და მომხმარებლურია. იყო ამაყი პრივილეგიაა!

ცენტრი-პერიფერიის მიმართება ასევე მნიშვნელოვნად მონაწილეობს იერარქიული სისტემის შენარჩუნებაში. რეალური თუ წარმოსახვითი საზღვრები, რომლებიც დღეს საქართველოში ცენტრსა და პერიფერიას შორის არსებობს, აქრობს შეხების წერტილს და ქმნის ინფორმაციულ ვაკუუმს, რომელშიც ამ სივრცეების ურთიერთობა მთლიანად ეკონომიკური სისტემის მიერ არის ათვისებული. ერთის მხრივ, ცენტრალიზებული ძალაუფლება მარტივად სამართავი და მოხელთებადია, მეორეს მხრივ კი მსგავსი დინამიკა პერიფერიას თვითმყოფადობას უკარგავს და ცენტრზე დამოკიდებულს ხდის მას. ასეთ სიტუაციაში, თავისთავად, იზრდება ადამიანების ცენტრისაკენ მიგრაცია, სადაც სხვა ტიპის წინააღმდეგობებსა და მოთხოვნებს აწყდებიან. ამ სტანდარტებზე მორგება კი სოციალური თუ ეკონომიკური კაპიტალის გარეშე შეუძლებელია.

მიგრაცია საქართველოს კონტექსტში უმნიშვნელოვანესი თემაა, რომელსაც სარჩულად სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობები გასდევს, მაშინაც კი, როდესაც ერთ-ერთ ყველაზე სასურველ - სტუდენტურ მიგრაციაზე ვსაუბრობთ. სტიპენდიისა თუ პროგრამების არარსებობა, სწავლისა და სამსახურის შეუთავსებლობა, სტუდენტისათვის ლამის სავალდებულოს, გარდაუვალს ხდის საზღვარგარეთ წასვლას. სხვა ქვეყანაში რამდენიმე წლით წასვლა და ყველაფერ ნაცნობს მოშორება, ბევრ გამოწვევასთან არის დაკავშირებული. მათ შორისაა: ენის ბარიერი, იერარქიული საკანონმდებლო სისტემა, მატერიალური და მენტალური ჯანმრთელობის პრობლემები და სხვ. ასევე, აღსანიშნია, რომ ეს შესაძლებლობაც იმ სტუდენტებისათვის არის მხოლოდ ხელმისაწვდომი, ვისაც უკვე აქვს გარკვეული პრივილეგიები, თუნდაც - ენის ცოდნის.

საქართველოს სოციო-ეკონომიკური მდგომარეობა მხოლოდ პრივილეგირებული რამდენიმე პროცენტისთვის არის ნეიტრალური მნიშვნელობის, ან უფრო ხშირ შემთხვევაში, სარგებლის მიღების შესაძლებლობა. ამ რამდენიმე პროცენტის გარდა, სიდუხჭირე კოლექტიურ ტრავმად გასდევს დანარჩენ მოსახლეობას და თაობიდან-თაობას მემკვიდრეობით გადაეცემა.

4. რასა/ეთნოსი/რელიგია

მიგრაციის მნიშვნელობა საქართველოს სოციო-ეკონომიკურ კონტექსტში, თავისთავად სტუდენტური მიგრაციით არ შემოიფარგლება. სეზონური სამუშაო მიგრაცია თუ ზრუნვის რესურსის გადინება ქვეყნიდან, ძირითადად, საზღვართან საფრთხის შემცველ ურთიერთობაში ყოფნას გულისხმობს. შემთხვევითი არ არის, რომ მსგავსი არალეგალური სამუშაოსთვის საქართველოზე მოთხოვნა განსაკუთრებით მაღალია. ევროპასა და აზიას შორის გამოკიდებული კავკასიელის იდენტობით, საქართველოს მოქალაქეები ვერ სარგებლობენ ევროპისა თუ ამერიკის საზღვრის გადაკვეთის ულიმიტო უფლებით, ისევე როგორც თავს ვერ არიდებენ ამ საზღვარზე მათი პასპორტის პრობლემურობას. გამართლებისა და საზღვრის მიღმა გადასვლის შემთხვევაში კი ექსპლუატაციის მსხვერპლნი ხდებიან. დამსაქმებლის მხრიდან ექსპლუატაციას სწორედ უსაბუთობა და საქართველოსნაირი არასასურველი ქვეყნიდან ყოფნა უწყობს ხელს. საქართველო, როგორც "მესამე მსოფლიოს" ქვეყანა ევროპის ქვეყნებს სწორედ ამ იაფი მუშახელით ამარაგებს.

ეთნიკური საზღვრების გავლება და იერარქიულ პირამიდაზე ამ ველის მონიშვნა, არც თავად საქართველოს ფარგლებშია უცხო. ეთნიკური უმცირესობების სავალალო მდგომარეობა, პერიფერიულ ზუზუნად რჩება და ცენტრში ვერ აღწევს, ან თუ აღწევს იმ ენაზე, რომელიც ცენტრს არ ესმის და არც უნდა - გაიგოს. ის ფაქტი, რომ ქართულ ენაზე წვდომა საქართველოს ტერიტორიაზე ფუფუნების საგნად არის ქცეული კონკრეტული ჯგუფებისთვის, საკმარისი უნდა იყოს სახელმწიფო სტრუქტურის უფუნქციობის ილუსტრირებისათვის.

ეთნოსის აღქმა საქართველოს კონტექსში ისეთ ასპექტებსაც მოიცავს, როგორიც არის რელიგია. მართლმადიდებლური აღმსარებლობა, როგორც ქართველობის სავალდებულო კომპონენტი, გამორიცხავს ქვეყანაში სხვა რელიგიის წარმომადგენელი ქართველების არსებობას. საქართველოში რელიგიური უმცირესობები სირცხვილის ყოველდღიურობაში ცხოვრობენ, რომელსაც ქართველობისა და ქრისტიანობის გატოლება აწარმოებს.

ქრისტიანობის სახელით ბრძოლა ქვეყნის რეალობაში მუდმივად ძალადობის გასამართლებელ საბუთად გამოიყენება. ეს ძალადობა კი ძირითადად მიმართულია იმ ადამიანებისკენ, ვინც ეწინააღმდეგებიან ქართველის სავალდებულო აღწერას. და როგორია "იდეალური ქართველი"? ის არის ქრისტიანი, ის არის კაცი, მას ჰყავს ცოლი (ცოლს არ ჰყავს ის), მას ჰყავს შვილი (შვილს არ ჰყავს ის) და ა.შ.

ეს რეალობები კიდევ ერთხელ ცხადყოფს იმ კრიტიკულ მდგომარეობას, რომელშიც დაქსაქსული ბრძოლების გადამკვეთ წერტილად სწორედ მგრძნობელობასა და ადგილობრივ კონტექსტზე დაშენებული ინტერსექციური ფემინიზმი გვევლინება.

მათ:

ვინც ვერ იმკვიდრებს ადგილს,
ვერ პოულობს მიზანს,
თავს არ გრძნობს მოსმენილად,
შიმშილობს,
ბევრს ჭამს,
სწავლობს,
მუშაობს,
არ მუშაობს,
ფლობს სახლს,
თავად არის ბანკის მფლობელობაში,
ვინც განიცდის,
ვეღარ განიცდის,
შეყვარებულია,
მიატოვეს,
ვინც თერაპიაზე მივიდა,
ვინც ვერ მივიდა,
ვის სადარბაზოშიც ლიფტი გაფუჭდა,
ვისი მოსავალიც დაისეტყვა,
ვინც აპროტესტებს,
ისევ აპროტესტებს,
დაიღალა,
ვინც ამ სიას გააგრძელებს,
ვინც ამ მანიფესტს არ/ვერ წაიკითხავს

ნორმატიულობის სოციალურ-ეკონომიკურ მარწუხებში შეუძლებელია ცხოვრების რომელიმე ნაბიჯმა მაინც არ გიმტყუნოს. გიმტყუნოს ისე, რომ განსაზღვრული წესების მიღმა აღმოჩნდე, თუნდაც მოულოდნელად. ასეთი მოულოდნელობები სისტემური ლოგიკის თვალთახედვით „ანომალია“ და „წარუმატებლობაა“. დიახ, ჩვენ „წარუმატებლობისთვის“ ვართ განწირულები! და თუ განწირულები ვართ, სხვა რა დაგვრჩენია ფემინიზმის გარდა? ფემინიზმის, რომელიც ამ „წარუმატებლობებს“ მოქმედებაში თარგმნის და ფემინიზმის, რომელიც სინამდვილეში, უკვე გვაერთიანებს!

ტექსტი მომზადდა კურსის “ფემინისტური ისტორია: მეხსიერების აღდგენა და შეკავშირება დღევანდელობასთან” ფარგლებში და ეფუძნება მისი მონაწილეებისა და მომხსენებლების დიალოგებსა და მსჯელობებს.

საქმიანობა ხორციელდება ორგანიზაცია“ქალთა ფონდი საქართველოში” ფინანსური მხარდაჭერით.

შემოგვიერთდი

შემოგვიერთდი

ახალგაზრდა მწვანეები

პუბლიკაციები

ბლოგები

ფემინიზმის ქართული მანიფესტი